Çekimli Fiil Nedir ?
Fiilin en temel özelliği; o eylemi yapan bir kişisinin ve yapılma zamanının bulunmasıdır. Yani işin kim tarafından ve ne zaman yapılmış olduğunu belirtmesidir. Bir fiilin kip ve şahıs ile ifade edilmiş haline “çekimli fiil” denir. Peki, bir fiile çekimli fiil diyebilmemiz için gerekli olan şeyler nelerdir?
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + Şahıs Eki = Çekimli fiil
Oku + yor + um = Çekimli fiil
Kurut + acak + sın = Çekimli fiil
Bak + ar + ız = Çekimli fiil
Gel + meli + ler = Çekimli fiil
Çekimli fiil, zamana ve şahsa bağlanmış bir hareketi karşılayan kelimedir. Zamanı ve şahsı sağlayan unsurlar da kip ve şahıs ekleridir. Yukarıdaki formülde olduğu gibi sırasıyla fiil kök ya da gövdelerine haber ya da dilek kiplerinden biri ve daha sonra şahıs eki getirilerek fiil çekimi yapılır. Genel anlamda fiil çekimi bu şekilde oluşmaktadır. Bu yüzden öncelikle kip nedir? Şahıs ekleri nelerdir? Bunları inceleyelim.
Şahıs ekleri, eylemin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir. Türkçede ben sen, o biz, siz onlar olmak üzere altı şahıs vardır. Fiillerin bu şahıslara göre çekimlenmesini sağlayan şahıs ekleri şunlardır:
Görmeli – (y) – im
Görmeli – sin
Görmeli
Görmeli – (y) – iz
Görmeli – siniz
Görmeli – ler
NOT: Fiillerin teklik üçüncü şahıs çekiminde şahıs eki yoktur, ancak yine de teklik üçüncü şahıs ifadesi taşırlar.
Fiil kök ve gövdelerinin bildirdiği eylemi, zamana ve biçime bağlayan eklere “kip” denir. Bir fiilin zaman ve anlam özelliğine göre şekillenmesi bu ekler sayesinde olur. Fiil kipleri; haber kipleri (bildirme kipi) ve dilek kipi (tasarlama kipi) olmak üzere ikiye ayrılır. Haber kipleri fiilin hangi zamanda geçtiği belirtmekte, dilek kipleri ise fiilin yapılış şeklini göstermektedir.
Bildirme/Haber Kipleri
Haber kipleri eklendikleri fiile “zaman anlamı” kazandırırlar. Yapılan eylemin geçmişte mi şimdi mi gelecekte mi yoksa her zaman mı yapıldığını gösterirler. Bildirme kiplerinin duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman çekimi olmak üzere beş çekimi vardır.
Kip Ekleri
-mış, -miş, -muş, -müş
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -mış, -miş, -muş, -müş + Şahıs eki
1. Tekil Şahıs, ben ıslan – mış – ım
2. Tekil Şahıs, sen ıslan – mış – sın
3. Tekil Şahıs, o ıslan – mış
1.Çoğul Şahıs, biz ıslan – mış – ız
2.Çoğul Şahıs, siz ıslan – mış – sınız
3.Çoğul Şahıs, onlar ıslan – mış – lar
Örneğin bize “susamak” fiilini öğrenilen geçmiş zamanın 2. çoğul şahsına göre çekimleyin denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Susa+ mış + sınız
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylem, konuşanın gözü önünde gerçekleşmemiştir. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını başkasından duymuştur ve öğrendiklerini dile getirmektedir. Yani konuşan kişi eylemin gerçekleşmesine şahit olmamış, bunu ya başkasından duyup öğrenmiş ya da sonradan fark etmiştir.
Duyulan Geçmiş Zaman Cümleleri
Duyulan Geçmiş Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -mış, -miş, -muş, -müş + Şahıs eki
“Yakmak ve görmek” fiillerinin olumsuzunu, görülen geçmiş zamanın tüm şahıslara göre çekimleyelim:
Yak – ma – mış – ım Gör – me – miş – im
Yak – ma – mış – sın Gör – me – miş – sin
Yak – ma – mış Gör – me – miş
Yak – ma – mış – ız Gör – me – miş – iz
Yak – ma – mış – sınız Gör – me – miş – sizin
Yak – ma – mış – lar Gör – me – miş – ler
2-Görülen/Bilinen/Di’li Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
Kip Ekleri
-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü + Şahıs eki
“Sevmek” fiilini görülen geçmiş zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:
1. Tekil Şahıs, ben sev – di – m
2. Tekil Şahıs, sen sev – di – n
3. Tekil Şahıs, o sev – di
1.Çoğul Şahıs, biz sev – di – k
2.Çoğul Şahıs, siz sev – di – niz
3.Çoğul Şahıs, onlar sev – di – ler
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylem, konuşanın gözü önünde gerçekleşmiştir. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını başkasından duymamıştır, bizzat gördüklerini, şahit olduklarını aktarmaktadır.
Görülen Geçmiş Zaman Cümeleri
Ona demli bir çay hazırladım, ben de melisa çayı poşetini attım kupamdaki sıcak suya. Elindeki gazeteyi önündeki küçük sehpaya bıraktı. Çayından bir yudum aldı. Arkasına yaslanarak gözlerimin içine baktı. Biraz gergince bir ses tonu ile “Bunca zamandır neden aramadın beni?” dedi. Hiçbir şey söyleyemedim. Melisa çayından bir yudum aldım ve pencereye doğru yürüdüm.
Görülen Geçmiş Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü + Şahıs eki
Ara – ma – dı – m Gül – me – di – m
Ara – ma – dı – n Gül – me – di – n
Ara – ma – dı Gül – me – di
Ara – ma – dı – k Gül – me – di – k
Ara – ma – dı – nız Gül – me – di – niz
Ara – ma – dı – lar Gül – me – di – ler
Kip Ekleri
-(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor)
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor) + Şahıs eki
“Bilmek” fiilini şimdiki zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:
1. Tekil Şahıs, ben bil – iyor – um
2. Tekil Şahıs, sen bil – iyor – sun
3. Tekil Şahıs, o bil – iyor
1.Çoğul Şahıs, biz bil – iyor – uz
2.Çoğul Şahıs, siz bil – iyor – sunuz
3.Çoğul Şahıs, onlar bil – iyor – lar
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylemin söylenme zamanı ile gerçekleşme zamanı aynıdır. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını bizzat görür ve gördüğü anda dile getirir.
Şimdiki Zaman Cümleleri
Şimdiki Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor) + Şahıs eki
Otur – ma – yor – um Dinle – me – yor – um
Otur – ma – yor – sun Dinle – me – yor – sun
Otur – ma – yor Dinle – me – yor
Otur – ma – yor – uz Dinle – me – yor – uz
Otur – ma – yor – sunuz Dinle – me – yor – sunuz
Otur – ma – yor – lar Dinle – me – yor – lar
Not: Şimdiki zamanın olumsuz çekiminde “me, ma” olumsuzluk eki “yor” şimdiki zaman ekinin etkisinden dolayı daralarak “mı, mi, mu, mü” ye dönüşür. Bu yüzden yukarıdaki örneklerde ekler birleştirildiğinde aşağıdaki gibi yazılır ve okunur.
Oturmuyorum, oturmuyorsun, oturmuyor, oturmuyoruz, oturmuyorsunuz, oturmuyorlar
Dinlemiyorum, dinlemiyorsun, dinlemiyor, dinlemiyoruz, dinlemiyorsunuz, dinlemiyorlar
Kip Ekleri
-acak, -ecek
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -acak, -ecek + Şahıs eki
“Kutlamak” fiilini gelecek zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:
1. Tekil Şahıs, ben kutla – (y)acak – ım = Kutlayacağım
2. Tekil Şahıs, sen kutla – (y)acak – sın
3. Tekil Şahıs, o kutla – (y)acak
1.Çoğul Şahıs, biz kutla – (y)acak – ız = Kutlayacağız
2.Çoğul Şahıs, siz kutla – (y)acak – sınız
3.Çoğul Şahıs, onlar kutla – (y)acak – lar
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylemin söylenme zamanı, gerçekleşme zamanından öncedir. Fiil dile getirilir ancak henüz yapılmamıştır.
Gelecek Zaman Örnekleri
Gelecek Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -acak, -ecek + Şahıs eki
Çalış – ma – (y)acak – ım Gözetle – me – (y)ecek – im
Çalış – ma – (y)acak – sın Gözetle – me – (y)ecek – sin
Çalış – ma – (y)acak Gözetle – me – (y)ecek
Çalış – ma – (y)acak – ız Gözetle – me – (y)ecek – iz
Çalış – ma – (y)acak – sınız Gözetle – me – (y)ecek – siniz
Çalış – ma – (y)acak – lar Gözetle – me – (y)ecek – ler
Kip Ekleri
-(ı,i,u,ü)r, -ar, -er
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -(ı,i,u,ü)r, -ar, -er + Şahıs eki
“Gezmek” fiilini geniş zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:
1. Tekil Şahıs, ben gez – er – im
2. Tekil Şahıs, sen gez – er – sin
3. Tekil Şahıs, o gez – er
1.Çoğul Şahıs, biz gez – er – iz
2.Çoğul Şahıs, siz gez – er – siniz
3.Çoğul Şahıs, onlar gez – er – ler
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylemin geçmişte, içinde bulunulan zamanda ve gelecekte yapıldığını, yani tüm zaman dilimlerinde yapıldığını gösterir.
Geniş Zaman Örnekleri
Geniş Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me, -maz, -mez) + Şahıs eki
Otur – ma – m İste – me – m
Otur – maz – sın İste – mez – sin
Otur – maz İste – mez
Otur – ma – (y)ız İste – me – (y)iz
Otur – maz – sınız İste – mez – siniz
Otur – maz – lar İste – mez – ler
Önemli Not: Geniş zamanın olumsuz çekimlerinde geniş zaman ekleri “-r, -ar, -er” düşer. Diğer kiplerde olumsuzluk yapılırken kip ekleri de kullanılırken geniş zamanın kip eki kullanılmaz. Ayrıca 1. tekil ve 1. çoğullarda olumsuzluk eki “-ma, -me” iken; diğer şahıslarda “-maz, -mez”dir.
Tasarlama/Dilek Kipleri
Tasarlama kiplerinde zaman anlamı yoktur; yani eylemin ne zaman yapıldığını veya yapılacağını bildirmezler. Bu kipler, fiilin yapılma şeklini; gereklilik, koşul-şart, istek ve emir anlamlarıyla ifade etmelerini sağlarlar. Çekimlenme şekilleri haber kipleri ile aynıdır ve dört adet dilek kipi vardır.
Kip Ekleri
-malı, -meli
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -malı, -meli + Şahıs eki
1. Tekil Şahıs, ben çalış – malı – (y)ım
2. Tekil Şahıs, sen çalış – malı – sın
3. Tekil Şahıs, o çalış – malı
1.Çoğul Şahıs, biz çalış – malı – (y)ız
2.Çoğul Şahıs, siz çalış – malı – sınız
3.Çoğul Şahıs, onlar çalış – malı – lar
“Temizlemek fiilini gereklilik kipinin 1. çoğul şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Temizle+ meli + yiz
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Bu kip, eylemin yapılmasının ya da yapılmamasının gerekliliğini ifade etmeye yardımcı olur. Bazen de bu kiple konuşan kişi, konuştuklarına tahmin/olasılık anlamıkatabilir.
Gereklilik Kipi Örnek Cümleleri
Gereklilik Kipinin Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -malı, -meli + Şahıs eki
“Unutmak ve bitirmek” fiillerinin olumsuzunu, gereklilik kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:
Unut – ma – malı – (y)ım Bitir – me – meli – (y)im
Unut – ma – malı – sın Bitir – me – meli – sin
Unut – ma – malı Bitir – me – meli
Unut – ma – malı – (y)ız Bitir – me – meli – (yiz
Unut – ma – malı – sınız Bitir – me – meli – siniz
Unut – ma – malı – lar Bitir – me – meli – ler
Kip Ekleri
-sa, -se
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -sa, -se + Şahıs eki
1. Tekil Şahıs, ben dinle – se – m
2. Tekil Şahıs, sen dinle – se – n
3. Tekil Şahıs, o dinle – se
1.Çoğul Şahıs, biz dinle – se – k
2.Çoğul Şahıs, siz dinle – se – niz
3.Çoğul Şahıs, onlar dinle – se – ler
“Uçmak fiilini dilek-şart kipinin 2. çoğul şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Uç+ sa + nız
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Bu kip, bir eylemin gerçekleşmesinin başka bir eylemin gerçekleşmesine bağlı olduğunu göstermek için kullanılabilir. Bu görevi ile cümleye koşul–şart anlamı sağlar, bazen de gerçekleşmesini istediğimiz, dilediğimiz şeyleri ifade ederken bu kipi kullanırız. Bu görevi ile de cümleye dilek anlamı kazandırır.
Dilek-Şart Kipi Örnek Cümleleri
Dilek-Şart Kipini Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -sa, -se + Şahıs eki
“Biriktirmek ve koşmak” fiillerinin olumsuzunu, dilek şart kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:
Biriktir – se – m Koş – ma – sa – m
Biriktir – se – n Koş – ma – sa – n
Biriktir – se Koş – ma – sa
Biriktir – se – k Koş – ma – sa – k
Biriktir – se – niz Koş – ma – sa – nız
Biriktir – se – ler Koş – ma – sa – lar
Kip Ekleri
-a, -e
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + -a, -e + Şahıs eki
1. Tekil Şahıs, ben gönder – e – (y)im
2. Tekil Şahıs, sen gönder – e – sin
3. Tekil Şahıs, o gönder – e
1.Çoğul Şahıs, biz gönder – e – lim
2.Çoğul Şahıs, siz gönder – e – siniz
3.Çoğul Şahıs, onlar gönder – e – ler
“Gülümsemek fiilini istek kipinin 1. tekil şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Gülümse+ (y)e + (y)im = (İki sesli harf yan yana gelemeyeceği için her iki ekte de kaynaştırma harfi (y) kullanılmıştır.)
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Bu kip ile konuşan kişi, bir işin, oluşun veya hareketin gerçekleşmesini istemektedir.
İstek Kipi Örnekleri
İstek Kipinin Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + – a, -e + Şahıs eki
“Tırmanmak ve geçmek” fiillerinin olumsuzunu, istek kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:
Tırman – ma – (y)a – (y)ım Geç – me – (y)e – (y)im
Tırman – ma – (y)a – sın Geç – me – (y)e – sin
Tırman – ma – (y)a Geç – me – (y)e
Tırman – ma – (y)a – lım Geç – me – (y)e – lim
Tırman – ma – (y)a – sınız Geç – me – (y)e – siniz
Tırman – ma – (y)a – lar Geç – me – (y)e – ler
Kip Ekleri
Kip eki yoktur yalnızca şahıs ekleri ile çekimi vardır. Kendine emir verme anlamı oluştuğundan 1. tekil ve 1. çoğul şahıslar için emir çekimi bulunmaz. 2. tekil şahsında ise şahıs eki kullanılmadan sadece fiil kök ya da gövdesi ile çekimleme yapılır.
Nasıl Çekimlenir?
Fiil kök ya da gövdesi + Şahıs eki
1. Tekil Şahıs, ben ————-
2. Tekil Şahıs, sen Kapat
3. Tekil Şahıs, o Kapat – sın
1.Çoğul Şahıs, biz ——————
2.Çoğul Şahıs, siz Kapat – ın
3.Çoğul Şahıs, onlar Kapat – sınlar
“Savaşmak” fiilini emir kipinin 3. tekil şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Savaş – sın
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Fiilin yapılmasını emir anlamıyla ifade eden, eylemin gerçekleşmesini emir şeklinde belirten kiptir.
Emir Kipi Örnekler
Emir Kipinin Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + Şahıs eki
“Bırakmak ve gülmek” fiillerinin olumsuzunu, emir kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:
——————— ———————
Bırak – ma Gül– me
Bırak – masın Gül– me – sin
———————- ————————-
Bırak – ma – (y)ın Gül– me – (y)in
Bırak – ma – sınlar Gül– me – sinler
Çekimli fiil konusu özetle:
Fiil kök gövde + kip eki + şahıs eki sıralamasından ibarettir. Hangi ekin hangi kipe ait olduğunu bilirseniz bütün çekimli fiil konusuna hakim olur, çekimlemeyi rahatlıkla yapabilirsiniz. Ayrıca fiil çekimi ile ilgili videoyu izleyerek konuyu pekiştirebilirsiniz. İyi çalışmalar diliyorum.