Ek fiil
Bilindiği gibi fiiller; iş, oluş ve durum bildiren, tek başına anlamı olan, çeşitli kip ve şahıslarla çekimlenen sözcüklerdir. Peki, fiiller kategorisinde incelenen ek fiil nedir? Bir fiil çeşidi midir? Fiiller gibi çekimlenebilir mi? Olumsuz çekimleri yapılabilir mi? Ek fiilin görevleri nedir? Aşağıda tüm bu soruların cevabını tek tek ele almaya çalışacağız. Ek fiil konusunu her yönüyle anlamanız açısından detaylı şekilde anlatmaya çalıştığımızı belirtmek istiyoruz.
Ek fiil, tek başına bir anlamı olmayan ancak eklendiği sözcüğe çeşitli anlamlar yükleyen ve bazı görevleri bulunan “imek” fiilidir. Fiilin kökü “i” olup, yanına gelen “mek” eki, “i”nin fiil olduğunu göstermek için kullanılan mastar ekidir. Ek fiili henüz yeni öğrenecek arkadaşların “Bu nasıl fiil? Böyle fiil mi olur?” sorularını sorduklarını hisseder gibiyiz. Evet, “i-(mek)” bir fiildir; ancak sözcük olma özelliğini yitirip daha çok ek olarak kullanıldığından ve tek başına anlamı olmadığından diğer fiillerden ayrılır ki bu yüzden “ek fiil” adını almıştır.
Ek fiil; fiiller gibi çekimlenebilir, yani kip ve şahıs ekleri alabilir; fakat fiillerin alabildiği tüm haber ve dilek kiplerini alamaz. Peki hangi kiplerle ek fiil çekimi yapılabilir? Ek fiilin sadece 4 kiple çekimi vardır. Bunlar:
Ek fiil Kip
i + di = idi → Görülen (di’li) geçmiş zaman kipi
i + miş = imiş → Öğrenilen (miş’li) geçmiş zaman kipi
i + se = ise → İsten kipi
(i) + dir = dir → Geniş zaman
Yukarıdaki cümlelerde gördüğünüz gibi ek fiilin “idi, imiş, ise” şekilleri kendinden önceki sözcükten ayrı yazılabileceği gibi sözcükle bitişik de yazılabilir. Bitişik yazıldığında “i” ek fiilinin düştüğünü ve sadece kip ekinin sözcükle bitişik yazıldığını görebilirsiniz.
ÖNEMLİ: Yukarıdaki cümlelerde dikkat etmenizi istediğimiz bir şey de kip eklerinin isim soylu sözcüklere (örneğin: “güzeldi”) gelmiş olmasıdır. Kip eklerinin doğasına aykırı gibi duran bu durum aslında ek fiilin düşmüş olmasından kaynaklanır. Yani kip ekleri aslında isme değil, yine fiile (düşen ek fiile) gelmektedir. Ek fiilin hatırına ismin yanında durmaktadır diyebiliriz ?
Not: Ek fiilin görülen geçmiş zamanı (idi), öğrenilen geçmiş zamanı (imiş) ve şartı (ise) kendinden önceki sözcükten ayrı yazılabileceği gibi sözcükle bitişik de yazılabilir. Bugün, bunların daha çok bitişik olarak kullanıldığını görmekteyiz.
Ek fiilin iki görevi vardır:
1-İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem yapar.
2-Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapar.
Öncelikle yüklem denilince aklına “fiil” gelenlerin; bu düşüncelerinin yanlış olduğunu bilmeleri gerektiğini söyleyelim. Yüklem, yargı bildiren sözdür; yani sözün kip ve şahıs ekleri ile çekimlenmesidir. Filler; bu ekleri alabilen sözcükler olduğu için, cümlede yüklem olarak genellikle ilk aranan olurlar. Ancak isim ve isim soylu sözcükler de cümlede yüklem olabilmektedir. Bu da “ek fiil” sayesinde gerçekleşir. Şimdi ek fiilin, isim soylu sözcükleri nasıl yüklem yaptığını inceleyelim.
Nasıl Çekimlenir?
Ek fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
İsim veya isim soylu sözcük + i + di + -m, -n, (), -k, -niz, -ler
Örnek Cümleler
Olumsuzu Nasıl Yapılır?
Ek fiillin görülen geçmiş zamanının olumsuzu “değil” kelimesiyle yapılır. “Değil” kelimesi ek fiilden önce gelir.
Nasıl Çekimlenir?
Ek fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
İsim veya isim soylu sözcük + i + miş + -m, -sin, (), -iz, -siniz, -ler
Örnek Cümleler
Olumsuzu Nasıl Yapılır?
Ek fiillin öğrenilen geçmiş zamanının olumsuzu da “değil” kelimesiyle yapılır.
Nasıl Çekimlenir?
Ek fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
İsim veya isim soylu sözcük + i + se + -m, – n, (), -k, -niz, -ler
Örnek Cümleler
Uyarı: Ek fiilin şartı, eklendiği sözcüğü yüklem yapmaz, yükleme şart anlamı katar; çünkü cümlede zaten yüklem vardır. Bu yüzden bu cümlelerde ek fiili fark etmek biraz daha zordur. Yüklemde ek fiil bulamadığınız zaman cümleye tekrar dönüp bir de ek fiilin şartı olan “ise” var mı yok mu ona bakmanızı tavsiye ederiz.
Olumsuzu Nasıl Yapılır?
Ek fiillin şartının olumsuz çekimi “değil” kelimesiyle yapılır.
Uyarı: Bağlaç olan “ise” ile ek fiil olan “ise” birbiriyle karıştırılmamalıdır. Ek fiilin olumsuzu yapılabilir ve cümleye şart anlamı katar; buna karşılık bağlaç olan “ise”nin olumsuzu yapılamaz ve şart anlamı sağlamaz, cümlede karşılaştırma yapılmasını sağlar.
Nasıl Çekimlenir?
Ek fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
1. Tekil = İsim veya isim soylu sözcük + – + – + m (dir)
2. Tekil = “ ” + – + – + sin (dir)
3. Tekil = “ ” + – + dir
1. Çoğul= “ ” + – + – + iz (dir)
2. Çoğul= “ ” + – + – + siniz (dir)
3. Çoğul= “ ” + – + dir + ler / (-lerdir, -lardır)
Uyarı: Cümlede ek fiilin geniş zaman çekimini, tıpkı ek fiilin şartı (ise) gibi fark etmek biraz zordur. Aşağıdaki örnek cümlelerde yüklemdeki “i” ek fiilinin düştüğünü ve sadece şahıs ekinin kaldığını göreceksiniz arkadaşlar. Burada dikkat etmemiz gereken şey isim ve isim soylu sözcüklerin kişi eki alarak cümlede yüklem olduklarıdır.
Yüklem, geniş zaman bildiren “dir” ekini cümlenin anlam akışına göre kimi zaman alır kimi zaman almaz. Yukarıdaki tabloda “dir” ekinin şahıs eklerinden sonra parantez içinde yazılmasının sebebi de budur.
Örnek Cümleler
Olumsuzu Nasıl Yapılır?
Ek fiilin geniş zamanının olumsuzu da “değil” kelimesi ile yapılır.
Ek fiilin diğer görevi de basit zamanlı bir fiilin, birleşik zamanlı fiil olarak çekimlenmesini sağlamaktır. Bu görevini öğrenmek için önce basit zamanlı fiil nedir bunu görelim:
BASİT ZAMANLI FİİL
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + Şahıs eki = Basit Zamanlı Fiil
Uyu + muş + um = Uyumuşum (Basit zamanlı fiil)
Bil + iyor + sun = Biliyorsun (Basit zamanlı fiil)
Git + meli + yiz = Gitmeliyiz (Basit zamanlı fiil)
Yukarıdaki formül ve örneklerden de anlaşılacağı gibi bir fiilin “tek kip eki” ve “şahıs” ile çekimlenmesi, o fiilin basit zamanlı fiil olması anlamına gelmektedir. Peki, ek fiiller bu basit zamanlı fiilleri nasıl birleşik zamanlı fiil yapar?
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + Ek fiil (idi, imiş, ise) + Şahıs eki = Birleşik zamanlı fiil
Uyu + muş + idi + m = Uyumuştum (Birleşik zamanlı fiil)
Bil + iyor + imiş + sin = Biliyormuşsun (Birleşik zamanlı fiil)
Git + meli + ise + k = Gitmeliysek (Birleşik zamanlı fiil)
Fiilin birleşik zamanlı olması demek, ek fiil yardımıyla “iki kip ekinin” bir araya gelmesi demektir. “Uyumuştum (öğrenilen geçmiş zaman ve görülen geçmiş zaman), biliyormuşsun (şimdiki zaman ve öğrenilen geçmiş zaman), gitmeliysek (gereklilik kipi ve istek kipi)” gibi örneklerde yan yana iki kip ekinin bulunmasını düşen “i” ek fiili sağlamaktadır.
Fiil kipleri ile ek fiilin görülen geçmiş zamanı olan “idi”nin birleşmesi ile oluşan fiillerdir. Aşağıda hikâye birleşik zamanlı fiil çekimi formülize edilmiştir.
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + idi + Şahıs eki = Hikâye birleşik zamanlı fiil
Örnek
Emir kipi dışında bütün kiplerin hikâye şekilleri vardır ve kipin çeşidine göre aşağıdaki gibi ifade edilirler:
Görülen geçmiş zamanın hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *gördüydüm, *gördüydün, *gördüydü, *gördüydük, *gördüydünüz, *gördüydüler.
Olumsuz Çekimi: *görmediydim, * görmediydin, * görmediydi, * görmediydik, * görmediydiniz, * *görmediydiler.
Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *uyumuştum, *uyumuştun, *uyumuştu, *uyumuştuk, * uyumuştunuz, *uyumuşlardı
Olumsuz Çekimi: *uyumamıştım, * uyumamıştın, * uyumamıştı, * uyumamıştık, * uyumamıştınız, * uyumamışlardı
Şimdiki zamanın hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *yazıyordum, * yazıyordun, *yazıyordu, *yazıyorduk, * yazıyordunuz, *yazıyorlardı.
Olumsuz Çekimi: *yazmıyordum, * yazmıyordun, *yazmıyordu, *yazmıyorduk, * yazmıyordunuz, *yazmıyorlardı
Gelecek zamanın hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *yıkayacaktım, * yıkacaktın, *yıkayacaktı, *yıkayacaktık, *yıkayacaktınız, *yıkayacaklardı
Olumsuz Çekimi: *yıkamayacaktım, * yıkamayacaktın, * yıkamayacaktı, * yıkamayacaktık, * yıkamayacaktınız, * yıkamayacaklardı
Geniş zamanın hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *beklerdim, *beklerdin, *beklerdi, *beklerdik, *beklerdiniz, *beklerlerdi.
Olumsuz Çekimi: *beklemezdim, *beklemezdin, *beklemezdi, *beklemezdik, *beklemezdiniz, *beklemezlerdi.
Gereklilik kipinin hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *gitmeliydim, *gitmeliydin, *gitmeliydi, *gitmeliydik, *gitmeliydiniz, *gitmeliydiler
Olumsuz Çekimi: *gitmemeliydim, *gitmemeliydin, *gitmemeliydi, *gitmemeliydik, *gitmemeliydiniz, *gitmemeliydiler
Şart kipinin hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *yeseydim, *yeseydin, *yeseydi, *yeseydik, *yeseydiniz, *yeseydiler
Olumsuz Çekimi: *yemeseydim, *yemeseydin, *yemeseydi, *yemeseydik, *yemeseydiniz, *yemeseydiler
İstek kipinin hikâyesi:
Olumlu Çekimi: *bileydim, *bileydin, *bileydi, *bileydik, *bileydiniz, *bileydiler
Olumsuz Çekimi: *bilmeyeydim, *bileyeydin, *bileyeydi, *bileyeydik, *bileyeydiniz, *bileyeydiler
Emir kipinin hikâyesi:
Emir kipinin hikayesi yoktur.
Fiil kipleri ile ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanı olan “imiş”in birleşmesi ile oluşan fiillerdir.
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + imiş + Şahıs eki = Rivayet birleşik zamanlı fiil
Örnek
Emir kipi ve görülen geçmiş zaman kipinin dışında bütün kiplerin rivayet şekilleri vardır. Ayrıca öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti kulağa hoş gelmediğinden günümüzde kullanılmamaktadır.
Görülen geçmiş zamanın rivayeti:
Görülen geçmiş zamanın rivayeti yoktur.
Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti:
Olumlu Çekimi: *yapmışmışım, *yapmışmışsın, *yapmışmış, *yapmışmışız, * yapmışmışsınız, * yapmışmışlar
Olumsuz Çekimi: *yapmamışmışım, *yapmamışmışsın, *yapmamışmış, *yapmamışmışız, * yapmamışmışsınız, * yapmamışmışlar
Not: Öğrenilen geçmiş zamanın çekimlenmesi mevcuttur; ancak kulağa hoş gelmediğinden kullanılmaz.
Şimdiki zamanın rivayeti:
Olumlu Çekimi: *özlüyormuşum, * özlüyormuşsun, *özlüyormuş, *özlüyormuşuz, * özlüyormuşsunuz, *özlüyorlarmış
Olumsuz Çekimi: *özlemiyormuşum, * özlemiyormuşsun, *özlemiyormuş, *özlemiyormuşuz, *özlemiyormuşsunuz, *özlemiyorlarmış
Gelecek zamanın rivayeti:
Olumlu Çekimi: *boyayacakmışım, * boyayacakmışsın, *boyayacakmış, *boyayacakmışız, *boyayacakmışsınız, * boyayacaklarmış
Olumsuz Çekimi: *boyamayacakmışım, * boyamayacakmışsın, *boyamayacakmış, *boyamayacakmışız, *boyamayacakmışsınız, * boyamayacaklarmış
Geniş zamanın rivayeti:
Olumlu Çekimi: *çözermişim, * çözermişsin, * çözermiş, * çözermişiz, * çözermişsiniz, *çözermişler.
Olumsuz Çekimi: *çözmezmişim, * çözmezmişsin, * çözmezmiş, * çözmezmişiz, * çözmezmişsiniz, *çözmezmişler.
Gereklilik kipinin rivayeti:
Olumlu Çekimi: *takmalıymışım, *takmalıymışsın, *takmalıymış, *takmalıymışız, *takmalıymışsınız, * takmalılarmış
Olumsuz Çekimi: *takmamalıymışım, *takmamalıymışsın, *takmamalıymış, *takmamalıymışız, *takmamalıymışsınız, * takmamalılarmış
Şart kipinin rivayeti:
Olumlu Çekimi: *görseymişim, *görseymişsin, *görseymiş, *görseymişiz, *görseymişsiniz, * görselermiş
Olumsuz Çekimi: *görmeseymişim, *görmeseymişsin, *görmeseymiş, *görmeseymişiz, *görmeseymişsiniz, * görmeselermiş
İstek kipinin rivayeti:
Olumlu Çekimi: *koşaymışım, *koşaymışsın, *koşaymış, *koşaymışız, *koşaymışsınız, * koşaymışlar
Olumsuz Çekimi: *koşmayaymışım, *koşmayaymışsın, *koşmayaymış, *koşmayaymışız, *koşmayaymışsınız, * koşmayalarmış
Emir kipinin rivayeti:
Emir kipinin rivayeti yoktur.
Fiil kipleri ile ek fiilin şartı “ise”in birleşmesi ile oluşan fiillerdir.
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + ise + Şahıs eki = Şart bileşik zamanlı fiil
Örnek
Emir kipi, şart kipi ve istek kipinin şartı yoktur. Bunların dışındaki kiplerin şartlı birleşik şekilleri bulunmaktadır.
Görülen geçmiş zamanın şartı:
Olumlu Çekimi: *sorduysam, *sorduysan, *sorduysa, *sorduysak, *sorduysanız, *sorduysalar
Olumsuz Çekimi: *sormadıysam, *sormadıysan, *sormadıysa, *sormadıysak, *sormadıysanız, * sormadılarsa
Öğrenilen geçmiş zamanın şartı:
Olumlu Çekimi: *geçmişsem, * geçmişsen, * geçmişse, * geçmişsek, *geçmişseniz, * geçmişlerse
Olumsuz Çekimi: *geçmemişsem, * geçmemişsen, * geçmemişse, * geçmemişsek, *geçmemişseniz, * geçmemişlerse
Şimdiki zamanın şartı:
Olumlu Çekimi: *satıyorsam, * satıyorsan, * satıyorsa, * satıyorsak, * satıyorsanız, * satıyorlarsa
Olumsuz Çekimi: *satmıyorsam, * satmıyorsan, * satmıyorsa, * satmıyorsak, * satmıyorsanız, * satmıyorlarsa
Gelecek zamanın şartı:
Olumlu Çekimi: *yiyeceksem, * yiyeceksen, * yiyecekse, * yiyeceksek, * yiyecekseniz, * yiyeceklerse
Olumsuz Çekimi: *yemeyeceksem, * yemeyeceksen, * yemeyecekse, * yemeyeceksek, * yemeyecekseniz, * yemeyeceklerse
Geniş zamanın şartı:
Olumlu Çekimi: *öğretirsem, * öğretirsen, * öğretirse, * öğretirsek, * öğretirseniz, * öğretirlerse
Olumsuz Çekimi: *öğretmezsem, * öğretmezsen, * öğretmezse, * öğretmezsek, * öğretmezseniz, * öğretmezlerse
Gereklilik kipinin şartı:
Olumlu Çekimi: *izlemeliysem, * izlemeliysen, * izlemeliyse, * izlemeliysek, * izlemeliyseniz, * izlemeliyseler
Olumsuz Çekimi: *izlememeliysem, * izlememeliysen, * izlememeliyse, * izlememeliysek, * izlememeliyseniz, * izlememeliyseler
Şart kipinin şartı:
Şart kipinin şartı yoktur.
İstek kipinin şartı:
İstek kipinin şartı yoktur.
Emir kipinin şartı:
Emir kipinin şartı yoktur.
ÖZETLE:
Ayrıca ilgili videolardaki ek fiil konu anlatımlarından da yararlanabilirsiniz arkadaşlar. Ek fiil ile ilgili sormak istediğiniz her şeyi bizlere sorabilirsiniz. Başarılar dileriz.
