Kök
Kökler, bir dili oluşturan anlamlı en küçük ve en önemli birimdir. Sözcük yapısı ile ilgili konuların (gövde, çekim ekleri, yapım ekleri, basit/türemiş/birleşik sözcükler vs) temelini oluşturması yönüyle “kökler” konusunun iyi öğrenilmesi gerektiğini özellikle belirtmek isteriz.
Konu içeriğinde neler var?
Kök, bir kelimenin anlam taşıyan en küçük parçasıdır. Diğer bir ifadeyle kelimede bulunan tüm yapım ekleri ve çekim ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı kısım, o kelimenin “kök”ü sayılmaktadır.
Örneğin:
Yol – cu – luk – lar – dan
(kök) (yapım eki) (yapım eki) (çekim eki) (çekim eki)
Bil – gin – ler – imiz
(kök) (yapım eki) (çekim eki) (çekim eki)
ÖNEMLİ UYARI! : Bir sözcüğün kökü, o sözcüğün tamamı ile mutlaka anlam ve yapı bakımından ilişkili olmak zorundadır. Kök bulunurken yapılan en büyük hatalardan biri budur. Yani bir kelimeyi en küçük parçaya kadar indirdiğinizde hala sözcükle anlamca bağlantılı ise sözcüğün kökünü bulmuşsunuz demektir. Örneğin;
Örnekler:
Kökler, yeni kelimelerin temelidir.
Örnekler:
*fıs- (fısıltı), *tık- (tıkırtı), *vız- (vızıltı), *şır- (şırıltı),
*hav- (havlamak), *çıt- (çıtırtı), *şak- (şaklamak),
*çın- (çınlamak), *hır- (hırıltı), *me- (melemek) vs.
Örnekler: sabır, ufuk, zaman, film, gül vb.
Örnekler: göz (tek heceli), kulak (iki heceli), kelebek (üç heceli) vb.
* Baş – lık * Beş – lik
* Boş – luk * Söz – lük
UYARI: 1. ve 2. tekil kişi zamirleri “ben” ve “sen”, yönelme/yaklaşma hali eki (-e, -a) aldıklarında bu kurala aykırı olarak köklerinde değişim meydana gelir. Bu durumda ek köke değil, kök eke tâbi olur diyebiliriz.
Ben – e = Bana
Sen- e = Sana
Kainattaki her türlü varlık, nesne, kavram, özellik, ilgi ve duyguları “kök” halinde karşılayan kelimelerdir. Örneğin, “su” bir varlık adı, “kağıt” bir nesne adı, “kelime“ bir kavram adı, “çirkin” bir özellik/nitelik adı, “gibi” bir ilgi adı ve “kin” duygu adıdır. Dolayısıyla kök halinde bulunan bu sözcüklerin cümlede “ad, sıfat, zamir, zarf, edat, ünlem” göreviyle kullanıldığını görebilirsiniz.
50 Tane İsim Kökü Örnekleri:
*el *dil *kol *kuş *dağ *göz *su *balık *kelebek *iyi *meslek
*kötü *ben *sen *biz *için *ile *ya *of *vah *tüh *çıt *sis
*bardak *masa *duvar * çöl, *yol *çiçek *av *son *karınca
*araba *dua *tablo *kaya *kök *keder *aşk *ruh *zeka *zihin
*melek *mavi *kırmızı *kelebek *rüzgar *gurur *kelime
İPUCU: İsimler, sonlarına “-mak, -mek” mastar ekini alamayan, getirmeye çalıştığınızdaysa anlamsız olan sözcüklerdir. Bu yüzden bir kökün isim kökü olup olmadığını, kökün sonuna mastar ekini getirerek anlayabilirsiniz.
Oku – mak
(fiil kökü) (mastar eki)
Araba – mak
(isim kökü) (mastar eki)
Göz – mek
(isim kökü) (mastar eki)
NOT: Tabiattaki varlıkların çıkardığı seslerin (canlı/cansız) taklit edilmesiyle oluşturulan “yansıma” sözcüklerin de kökleri isim kökü olarak kabul edilmektedir. Yansıma sözcüğün ek alarak fiil olması, o sözcüğün isim köküne sahip olduğunu bir anlık unutturmaktadır. Bu duruma dikkat etmenizi tavsiye ediyoruz.
Örnekler:
çıt (isim kökü) < çıtırtı
pat (isim kökü) < patırtı
küt “ < kütürtü
fıs “ < fısıltı
hış “ < hışırtı
hır “ < hırla-(mak) (Fiil)
gür “ < gürle-(mek) (Fiil)
miyav “ < miyavla-(mak) (Fiil)
hapşu “ < hapşur-(mak) (Fiil)
İş, oluş şeklinde varlığın her türlü hareketini ifade eden kökler “fiil kökleri“dir.
Fiil köklerini bulabilmek için;
50 Tane Fiil Kökü Örnekleri:
* sus- * bak- *otur- *sil- *gel- *bil- * konuş- *gez- *sev- *çalış-
*kork- *bul- *sor- *oku- *git- *işit- *çöz- *alış *avun- *ayır-
*tara- *türe- *öde- *üz- *çağır- *çiğne- *del- *gevşe- *iste- *ölç-
*uğra- *utan- *ürk- *ver- *yık- *iste- *bık- *başar- *anla- *çalış-
*dağıt- *em- *gir- *haykır- *ilet- *kal- *kalk- *sat- *seç- *yap-
EK BİLGİ: İsim kökleri tek başına kullanıldıklarında anlamlıyken, fiil kökleri çekimlendiği şahıs eki ve kip eki ile birlikte anlam kazanırlar. Fiil köklerinden sonra “-” kısa çizginin getirilmesi de fiil kökünün bu tamamlanmamış olma özelliğinden kaynaklanır. Biz kısa çizgiyi, kökün devamına gelecek eklerin varlığına işaret etmek için kullanıyoruz. Bu köklerden sonra kısa çizgi getirilmez ise kök, emir kipinin 2. tekil şahıs eki ile çekimlenmiş olarak kabul edilir. Böyle bir anlam karışıklığını önlemek adına kısa çizgi kullanılır.
Sesteş kökü oluşturan sözcükler arasında hiçbir anlam ilişkinin bulunmuyor olmasına dikkat ediniz.
40 Tane Sesteş Kök Örnekleri:
*kır *yaz *at *al *bin *boz *acı *aç *bit- *çağla- *kar-
*dal- *diz- *iç- *in- *it- *kan- *kaç- *kazan- *kaz- *kıl-
*kına- *kız- *saç- *sal- *taş- *uç- *var- *yağ- *yar *er-
*yat- *yay- *yıl- *ada- *ak- *bin- *boz- *çağ- *çek-
Hem isim kökü hem fiil kökü olarak kullanılabilen ve birbiri arasında anlam ilişkisi olankökler “ortak kök” olarak isimlendirilmiştir. Bazen bir sözcüğün kökünü bulurken, kökün isim kökü mü fiil kökü mü olduğu konusunda ikileme düşersiniz. Bu ikilemde kalmanızın sebebi ortak kök dediğimiz bu sözcüklerin arasındaki anlam ilişkisinin varlığıdır. Örneğin:
Ortak kökü oluşturan sözcükler arasında anlam ilişkisi vardır.
Boya: Renk veren madde = İsim kökü
Boya: Boya(mak) eyleminin 2. tekil şahıs emir kipinde çekimlenmiş hali = Fiil kökü
Boya yapabilmek için boyaya ihtiyaç duyulması, bu iki sözcüğün birbiri arasındaki anlam ilişkisini ortaya koymaktadır.
19 Tane Ortak Kök Örnekleri:
*boya *ekşi *kas *savaş *sıva *tat *toz *yama *güven
*yarış *yasa *yayla *yel *an *barış *dik *eski *göç *kuru