KÖK

Kökler, bir dili oluşturan anlamlı en küçük ve en önemli birimdir. Sözcük yapısı ile ilgili konuların (gövde, çekim ekleri, yapım ekleri, basit/türemiş/birleşik sözcükler vs) temelini oluşturması yönüyle “kökler” konusunun iyi öğrenilmesi gerektiğini özellikle belirtmek isteriz.

Konu içeriğinde neler var?

• Kök Nedir? Nasıl Bulunur?
• Köklerin Özellikleri Nelerdir?
• Kök Çeşitleri
• İsim Kökü
• Fiil Kökü
• Sesteş Kök
• Ortak Kök

 

KÖK NEDİR? NASIL BULUNUR?

 

Kök, bir kelimenin anlam taşıyan en küçük parçasıdır. Diğer bir ifadeyle kelimede bulunan tüm yapım ekleri ve çekim ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı kısım, o kelimenin “kök”ü sayılmaktadır.

Örneğin:
Yol   –        cu        –        luk       –       lar        –     dan
(kök)     (yapım eki)     (yapım eki)  (çekim eki)   (çekim eki)

Bil     –         gin     –         ler      –       imiz
(kök)       (yapım eki)     (çekim eki)    (çekim eki)

 

ÖNEMLİ UYARI! : Bir sözcüğün kökü, o sözcüğün tamamı ile mutlaka anlam ve yapı bakımından ilişkili olmak zorundadır. Kök bulunurken yapılan en büyük hatalardan biri budur. Yani bir kelimeyi en küçük parçaya kadar indirdiğinizde hala sözcükle anlamca bağlantılı ise sözcüğün kökünü bulmuşsunuz demektir. Örneğin;

• Elmas – lar – ı – mız (Doğru)
  (kök)
  El – ma – s – lar – ı (Yanlış) (El ile elmas arasında hiçbir ilişki yoktur)
  (kök)
  Elma – s – lar – ı (Yanlış) (Elma ile elmas arasında hiçbir ilişki yoktur)
  (kök)

 

• Suç – lan – dı – lar (Doğru)
  (kök)
  Su – ç – lan – dı – lar (Yanlış) (Suç ile su arasında hiçbir ilişki yoktur)
  (kök)

KÖKLERİN ÖZELLİKLERİ

 

• Kök; bir dilde önceden beri mevcut olan, sonradan uydurularak üretilmeyensözcüklerdir. Yeni bir kavramı ya da varlığı karşılayabilmesi için halihazırda var olan köklere ekler getirilir ve böylece yeni kelimeler türetilir. Ayrıca türetilen bu kelimeler topluluğuna da “kök ailesi” denilmektedir.

Örnekler:

 

• Tabiat taklidi (yansıma) sözcüklerden meydana getirilmiş kökler de bulunmaktadır.

Örnekler:

*fıs- (fısıltı),  *tık- (tıkırtı),    *vız- (vızıltı),   *şır- (şırıltı),

*hav- (havlamak),    *çıt- (çıtırtı),   *şak- (şaklamak),

*çın- (çınlamak),  *hır- (hırıltı),    *me- (melemek) vs.

 

 

• Başka dillerden, dilimize giren kökler de mevcuttur.

Örnekler:  sabır,  ufuk, zaman,  film, gül vb.

 

 

• Kökler genellikle tek hecelidir; ancak, iki ve sayıca az olsa da üç heceli kökler de dilimizde mevcuttur.

Örnekler:  göz (tek heceli), kulak (iki heceli), kelebek (üç heceli) vb.

 

 

• Türkçede kökler eklere değil, ekler köklere uyum sağlamak zorundadır. Bu yüzden eklerin birden fazla şekilleri bulunurken (örn. “-ler, -lar” çoğul ekleri), köklerin sadece tek şekilleri mevcuttur. Çünkü kökteki ses değişiklikleri, anlam değişikliğini de beraberinde getirmektedir. Örneğin “-lık” isimden isim yapma ekini inceleyelim. Kök değiştikçe, ekin köke göre nasıl değişiklik gösterdiğini görebilirsiniz:

* Baş – lık * Beş – lik
* Boş – luk * Söz – lük

 

UYARI: 1. ve 2. tekil kişi zamirleri “ben” ve “sen”, yönelme/yaklaşma hali eki (-e, -a) aldıklarında bu kurala aykırı olarak köklerinde değişim meydana gelir. Bu durumda ek köke değil, kök eke tâbi olur diyebiliriz.

Ben – e =  Bana
Sen- e = Sana

KÖK ÇEŞİTLERİ

 

1-İSİM KÖKÜ

Kainattaki her türlü varlık, nesne, kavram, özellik, ilgi ve duyguları “kök” halinde karşılayan kelimelerdir. Örneğin, “su” bir varlık adı, “kağıt” bir nesne adı, “kelime“ bir kavram adı, “çirkin” bir özellik/nitelik adı, “gibi” bir ilgi adı ve “kin” duygu adıdır. Dolayısıyla kök halinde bulunan bu sözcüklerin cümlede “ad, sıfat, zamir, zarf, edat, ünlem” göreviyle kullanıldığını görebilirsiniz.

50 Tane İsim Kökü Örnekleri:

*el *dil *kol *kuş *dağ *göz *su *balık *kelebek *iyi  *meslek

*kötü *ben *sen *biz *için *ile *ya *of *vah *tüh *çıt *sis

*bardak *masa *duvar * çöl, *yol *çiçek *av *son *karınca

*araba *dua *tablo *kaya *kök *keder *aşk *ruh *zeka *zihin

*melek *mavi *kırmızı *kelebek *rüzgar *gurur  *kelime

 

İPUCU: İsimler, sonlarına “-mak, -mek” mastar ekini alamayan, getirmeye çalıştığınızdaysa anlamsız olan sözcüklerdir. Bu yüzden bir kökün isim kökü olup olmadığını, kökün sonuna mastar ekini getirerek anlayabilirsiniz.

Oku –  mak
(fiil kökü) (mastar eki)

Araba –   mak
(isim kökü) (mastar eki)

Göz –   mek
(isim kökü) (mastar eki)

 

NOT: Tabiattaki varlıkların çıkardığı seslerin (canlı/cansız) taklit edilmesiyle oluşturulan “yansıma” sözcüklerin de kökleri isim kökü olarak kabul edilmektedir. Yansıma sözcüğün ek alarak fiil olması, o sözcüğün isim köküne sahip olduğunu bir anlık unutturmaktadır. Bu duruma dikkat etmenizi tavsiye ediyoruz.

Örnekler:
çıt (isim kökü)     < çıtırtı
pat (isim kökü)   < patırtı
küt         “          < kütürtü
fıs          “          < fısıltı 
hış         “          < hışırtı
hır         “          < hırla-(mak) (Fiil)
gür        “          < gürle-(mek) (Fiil)
miyav    “          < miyavla-(mak) (Fiil)
hapşu    “          < hapşur-(mak) (Fiil)

 

2-FİİL KÖKÜ

İş, oluş şeklinde varlığın her türlü hareketini ifade eden kökler “fiil kökleri“dir.

Fiil köklerini bulabilmek için;

1. Sözcüğün tamamıyla ve cümledeki anlamına uygun olmak şartıyla, sözcüğün anlamlı en küçük parçası bulunur.
2. Bulunan bu köke “-mek, -mak” mastar ekinin getirilip getirilmediğine bakılır.
3. Kök, bu mastar eklerinden birini alabiliyorsa, bulunan kök “fiil kökü”dür. (İsim köklerinden ayrılan en belirgin özelliği budur.) Ancak, bazı durumlarda bu pratiği uygularken hata yapılmaktadır. Bu hata aşağıda anlatılacak olan “sesteş kök” ve “ortak kök” kavramlarını bilmemekten kaynaklanmaktadır. Bu kavramlara geçmeden önce fiil köklerine örnekler verelim:

 

50 Tane Fiil Kökü Örnekleri:

* sus- * bak- *otur- *sil- *gel- *bil- * konuş- *gez- *sev- *çalış-

*kork- *bul- *sor- *oku- *git- *işit- *çöz- *alış *avun- *ayır-

*tara- *türe- *öde- *üz- *çağır- *çiğne- *del- *gevşe- *iste- *ölç-

*uğra- *utan- *ürk- *ver- *yık- *iste- *bık- *başar- *anla- *çalış-

*dağıt- *em- *gir- *haykır- *ilet- *kal- *kalk- *sat- *seç- *yap-

 

EK BİLGİ: İsim kökleri tek başına kullanıldıklarında anlamlıyken, fiil kökleri çekimlendiği şahıs eki ve kip eki ile birlikte anlam kazanırlar. Fiil köklerinden sonra “-” kısa çizginin getirilmesi de fiil kökünün bu tamamlanmamış olma özelliğinden kaynaklanır. Biz kısa çizgiyi, kökün devamına gelecek eklerin varlığına işaret etmek için kullanıyoruz. Bu köklerden sonra kısa çizgi getirilmez ise kök, emir kipinin 2. tekil şahıs eki ile çekimlenmiş olarak kabul edilir. Böyle bir anlam karışıklığını önlemek adına kısa çizgi kullanılır.

3-SESTEŞ (EŞ SESLİ) KÖKLER

• Dilimizde, yazılışları ve okunuşları aynı olan ancak; anlamı ve görevi farklı olan kökler “sesteş (eş sesli) kök” olarak adlandırılmaktadır.
• Burada önemli olan nokta, eş sesli köklerin birbiri ile hiçbir anlam ilişkisinin bulunmuyor olmasıdır. Biri fiil diğeri isim soylu olarak karşımıza çıkmaktadırlar.

 

40 Tane Sesteş Kök Örnekleri:

*kır  *yaz  *at  *al  *bin  *boz  *acı  *aç  *bit-  *çağla-  *kar-

*dal-  *diz-  *iç-  *in-  *it-  *kan-  *kaç-  *kazan-  *kaz-  *kıl-

*kına-  *kız-  *saç-  *sal-  *taş-  *uç-  *var-  *yağ-  *yar  *er-

*yat-  *yay-  *yıl-  *ada-  *ak-  *bin-  *boz-  *çağ-  *çek-

 

4-ORTAK KÖKLER

Hem isim kökü hem fiil kökü olarak kullanılabilen ve birbiri arasında anlam ilişkisi olankökler “ortak kök” olarak isimlendirilmiştir. Bazen bir sözcüğün kökünü bulurken, kökün isim kökü mü fiil kökü mü olduğu konusunda ikileme düşersiniz. Bu ikilemde kalmanızın sebebi ortak kök dediğimiz bu sözcüklerin arasındaki anlam ilişkisinin varlığıdır. Örneğin:

• Duvarları bu hafta sonu, kırmızı boya ile boya.

Boya: Renk veren madde = İsim kökü
Boya: Boya(mak) eyleminin 2. tekil şahıs emir kipinde çekimlenmiş hali = Fiil kökü

Boya yapabilmek için boyaya ihtiyaç duyulması, bu iki sözcüğün birbiri arasındaki anlam ilişkisini ortaya koymaktadır.

 

19 Tane Ortak Kök Örnekleri:

*boya   *ekşi   *kas   *savaş  *sıva    *tat   *toz     *yama    *güven

*yarış   *yasa  *yayla   *yel    *an   *barış   *dik  *eski  *göç   *kuru

Gönderen: Admin

Konu: kök, KONU ANLATIMI, örnekler, özet

Tarih: 24 Temmuz 2018