ÜNLÜ DÜŞMESİ
Ünlü Düşmesi
1- İki heceli ve ikinci hecesinde “ı, i, u, ü” dar ünlüleribulunan bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında sözcüğün ikinci hecesindeki “ı, i, u, ü” dar ünlü harf düşer. Bu duruma ünlü düşmesi adı verilir.
Örnekler:
Ağız – ım > Ağzım (Ünlü düşmesi)
Alın – ın – a > Alnına (Ünlü düşmesi)
Burun – u > Burnu (Ünlü düşmesi)
Bağır – ım > Bağrım (Ünlü düşmesi)
Beyin – i > Beyni
Beniz – im > Benzim
Boyun – un > Boynun
Göğüs – ü > Göğsü
Karın – ın – a > Karnına
Omuz – um > Omzum
Oğul – um > Oğlum
Gönül – ünüz > Gönlünüz
Akıl – ınız > Aklınız
Fikir – iniz > Fikriniz
Cisim – i > Cismi
Ayır – ıl > Ayrıl
Devir – il – di > Devrildi
Çevir – il – en > Çevrilen
Sıyır – ıl – acak > Sıyrılacak
Kıvır – ım – lı > Kıvrımlı
Devir – e > Devre
Kayıp – ımız > Kaybımız
Yalın – ız > Yalnız
Yanıl – ış > Yanlış
Zülüf – ün > Zülfün
Hapis- i > Hapsi
Sabır – ın > Sabrın
Ufuk – a > Ufka
Kavur – uk > Kavruk
Kıvır – ım > Kıvrım
Çevir – e > Çevre
Savur – uk > Savruk
NOT: İkilemelerde ve özel adlarda ünlü düşmesi olmaz.
Omuz omuza mücadele ettiler. (Doğru)
Omuz omza mücadele ettiler. (Yanlış)
Tren raylarına düştüğünde ölümle burun buruna geldi. (Doğru)
Tren raylarına düştüğünde ölümle burun burna geldi. (Yanlış)
Bu türkü nesilden nesile aktarılacaktır. (Doğru)
Bu türkü nesilden nesle aktarılacaktır. (Yanlış)
Sınıfta Ufuk’u göremedim. (Doğru)
Sınıfta Ufk’u göremedim. (Yalnış)
2- “-la, -le” ve “-ar, -er” ekleri eklendikleri bazı sözcüklerde sözcüğün sonundaki ünlü harfi düşürür.
Sızı – la – dı > Sızladı (Ünlü düşmesi)
Koku – la > Kokla (Ünlü düşmesi)
İleri – le – mek > İlerlemek
Yumurta – la – mış > Yumurtlamış
Sarı – ar – mak > Sararmak
3-Ünlü düşmesi bazen de iki sözcüğün birleşimi sırasında gerçekleşir. Birleşen ilk sözcüğün sonu ve ikinci sözcüğün başı ünlü harf olduğunda bu sözcüklerdeki çarpışan iki ünlüden biri düşer. Bu duruma “aşınma” adı da verilir.
Ne + için = Niçin
Ne + asıl = Nasıl
Sütlü + aş = Sütlaç
Kahve + altı = Kahvaltı
Cuma + ertesi = Cumartesi
Şu + arada = Şurada
O + arada = Orada
Ne + ise = Neyse (Araya “y” kaynaştırma harfi girmiştir.)
Öyle + ise = Öyleyse
NOT: Bazı sözcüklerde birleşme sırasında iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlü düşmesi meydana gelirken, bazılarında iki ünlü yan yana geldiği halde ünlü düşmesi meydana gelmez.
Kayın + ana > kaynana (Ünlü düşmesi)
Pazar + ertesi > pazartesi (Ünlü düşmesi)
Anne + anne > Anneanne (Doğru), Annanne (Yanlış)
Baba + anne > Babaanne (Doğru), Babanne (Yanlış)
4- Etmek ve olmak yardımcı fiilleriyle oluşturulmuş bazı birleşik fiillerde ünlü düşmesi meydana gelir. Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.
Sabır – etmek > Sabretmek
Küfür – et – di > Küfretti
Hapis – olmak > Hapsolmak
Emir – etmek > Emretmek
Kayıp – ol – muş > Kaybolmuş
Şükür – et > Şükret
Kahır – ol – du > Kahroldu
5- Bazen şiirlerde hece sayısını eşitlemek için de bazı sözcüklerin bir ünlü harfi düşürülür, düşen sesin yerine “kesme işareti (‘)” konulur.
Karac’oğlan der ki ismim öğerler
Ağı oldu yediğimiz şekerler
Güzel sever diye isnat ederler
Benim Hak’tan özge sevdiğim mi var
(Karacaoğlan)
Güzelliğin on par’etmez (para etmez)
Bu bendeki aşk olmasa…
(Âşık VEYSEL)
NOT: Türk Dil Kurumunun web sitesinde yayınladığı ünlü düşmesi ile ilgili bir uyarısı da “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi kelimelerin, ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlü harflerin düşmemesi gerektiğidir. Daha önce aşağıdaki her iki yazım şekli de doğru olarak kabul edilirdi; ancak bu durumun değiştiği görülmektedir.
Doğru Yanlış
İçeride İçerde
Dışarıdan Dışardan
İleride İlerde
Şuradan Şurdan
Orada Orda
Yukarıda Yukarda
ÜNLÜ DARALMASI
Ünlü Daralması
Kökü ya da gövdesi “a, e” sesli harflerinden biri ile biten fiiller “-yor” şimdiki zaman ekini aldıklarında fiilin sonunda bulunan “a, e” ünlü harfi “yor” ekinin etkisiyle daralarak “ı, i, u, ü” dar ünlülere dönüşür. Bu değişime “ünlü daralması” denir.
Örnekler:
Başla – yor > Başlıyor (Fiilin sonundaki “a” ünlüsü daralarak “ı” olmuştur)
Gizle – yor- um > Gizliyorum (Ünlü daralması)
Dinle – yor – uz > Dinliyoruz (Ünlü daralması)
Kapla – yor > Kaplıyor (Ünlü daralması)
Oyna – yor – lar > Oynuyorlar
Anla – yor – sun > Anlıyorsun
Planla –yor > Planlıyor
Bekle – yor – um > Bekliyorum
Cevapla – yor – lar > Cevaplıyorlar
İzle – yor – uz > İzliyoruz
Süsle – yor – lar > Süslüyorlar
De– yor > Diyor (Ünlü daralması)
Ye – yor – uz > Yiyoruz (Ünlü daralması)
- “de” ve “ye” fiilleri ünlü ile başlayan bir ek alırken araya “y” kaynaştırma harfi girer. Bu kaynaştırma harfinin daraltıcı etkisi ile “de” ve “ye” fiillerinin sonlarında bulunan “e” ünlüsü daralarak “i” olur.
Örnekler:
De – (y) – ecek > Diyecek ( (y) kaynaştırma harfi)
De – (y) – en – ler > Diyenler
De – (y) – erek > Diyerek
De – (y) – e – lim > Diyelim
De – (y) – e > Diye
Ye – (y) – ecek – sin > Yiyeceksin ( (y) kaynaştırma harfi)
Ye – (y) – en – ler – den > Yiyenlerden
Ye – (y) – erek > Yiyerek
Ye – (y) – in > Yiyin
Ye – (y) – e – lim > Yiyelim
Ye – (y) – ince > Yiyince
Ye – (y) – ip > Yiyip
Not: “deyince ve deyip” sözcüklerindeki “e” ünlüsü “y” kaynaştırma harfine rağmen daralmaya uğramaz.
Not: “de” ve “ye” fiilleri haricindeki kelimelerde “y” kaynaştırma ünsüzü ünlü daralması meydana getirmez. Bu tip kelimeler konuşurken daralmaya meyilli olduklarından yazarken de sözcüğün konuşmadaki gibi yazılması bir yazım yanlışı olarak kabul edilir.
Doğru Yanlış
Ağlayan Ağlıyan
Söyleyecek Söyliyecek
Anlayabilir Anlıyabilir
Gizleyeli Gizliyeli
Bekleyeceğim Bekliyeceğim
- “-yor” ekinden önce gelen “ma, -me” olumsuzluk eki de daralmaya uğrayarak “mı, mi, mu, mü” olur.
Örnekler:
Bak – ma – yor – lar > Bakmıyorlar (Ünlü daralması)
Dinle – me – yor > Dinlemiyor (Ünlü daralması)
Oku – ma – yor – sun > Okumuyorsun (Ünlü daralması)
Çöz – me – yor – sunuz > Çözmüyorsunuz (Ünlü daralması)
ÖNEMLİ NOT:
Ünlü daralması konusunda en çok karıştırılan durum sonu “a, e” ile bitmeyen kök ya da gövdenin, “-yor” eki ile birleşimi sırasında ortaya çıkan “ı, i, u, ü” yardımcı seslerinin ünlü daralması olarak algılanmasıdır. Ünlü daralması için “ı, i, u, ü” seslerinin kelimenin kendisi içinde bulunması gerekir.
Yak – (ı) – yor > (ı) yardımcı ses
Bitir – (i) – yor > (i) yardımcı ses
Doldur – (u) – yor > (u) yardımcı ses
Sön – (ü) – yor > (ü) yardımcı ses
ÜNLÜ TÜREMESİ
Ünlü Türemesi
| 1-Bazı sözcükler “-cık, -cik, -cuk, -cük” küçültme eki aldıklarında sözcük ile küçültme eki arasında bir ünlü türemesi meydana gelir.
Örnekler:
Az – cık > Azıcık (Ünlü türemesi)
Bir – cik > Biricik (Ünlü türemesi)
Dar – cık > Daracık (Ünlü türemesi)
Genç – cik > Gencecik (Ünlü türemesi)
Gül – cük > Gülücük (Ünlü türemesi)
Öp – cük > Öpücük (Ünlü türemesi)
2- Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde de ünlü türemesi meydana gelebilmektedir. (“m, p, r, s” harfleri kullanılarak oluşturulan pekiştirmenin nasıl yapılacağını “sıfatlarda pekiştirme” konusunda anlatmıştık dilerseniz inceleyebilirsiniz.)
Sağlam > Sapasağlam (“a” ünlüsü türemiştir)
Yalnız > Yapayalnız (Ünlü türemesi)
Gündüz > Güpegündüz (Ünlü türemesi)
Çevre > Çepeçevre (Ünlü türemesi)
Düz > Düpedüz