Ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz türemesi ve ünsüz düşmesi konularını öğrenebilmeniz için öncelikli olarak aşağıdaki ünsüz harflerin özelliklerini öğrenmeniz gerekmektedir.
Ünsüz benzeşmesi, yumuşaması, türemesi ve düşmesi / Sessiz harflerin özellikleri
Yukarıdaki klişeleşmiş tabloda önemli olan ve konu anlatımlarıyla sorularda sıkça karşılaşacağınız sessiz harfler şunlardır:
- Sert Sessizler = f, s, t, k, ç, ş, h, p(FıSTıKÇı ŞaHaP)
- Yumuşak Sessizler = b, c, d, g
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)
Bir sözcüğün son hecesi “f, s, t, k, ç, ş, h, p” sert sessiz harflerinden biri ile biterse ve bu sözcüğe “c, d, g” yumuşak sessiz harfleriyle başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak ünsüzler sözcüğün sonundaki ünsüzün etkisiyle sertleşerek “c ünsüzü ç’ye”, “d ünsüzü t’ye” ve “g ünsüzü k’ye” dönüşür. Bu değişime “ünsüz benzeşmesi” adı verilir.
Bir sözcükte ünsüz benzeşmesini bulabilmek için:
- Sözcükte ”f, s, t, k, ç, ş, h, p” ve “ç, t, k” ünsüzlerinin yan yana gelip gelmediğine bakılır,
- Yan yana gelmiş ise bu iki harften birinin sözcüğün kök ya da gövdesinde diğerinin ise ekte olup olmadığına bakılır.
Ünsüz Benzeşmesi Örnekleri
Sınıf – ca = Sınıfça = (Bu kelimedeki sınıf kelimesine getirilen “ca” eki, “f” sert ünsüz harfinden dolayı sertleşmiş ve “ça” ekine dönüşmüştür.)
Taraf – dar – Taraftar
Kümes – den = Kümesten
Küs – gün = Küskün
Et – cil = Etçil
Yurt – daş = Yurttaş
İnat – cı = İnatçı
Unut – gan = Unutkan
Çocuk – ca = Çocukça
Sıcak – dan = Sıcaktan
Seç – gin = Seçkin
Geç – ti = Geçti
Güreş – ci = Güreşçi
Çalış – gan = Çalışkan
Külah – dan = Külahtan
Silah – cı = Silahçı
Arap – ca = Arapça
Dolap – ta = Dolapta
Çap – gın = Çapkın
NOT: Ünsüz benzeşmesi konusunda dikkat etmeniz gereken şey yukarıda eklerin asıl hallerinin “c, d, g” sesleri ile başlıyor olmasıdır. Örneğin “dı, di, du, dü” görülen geçmiş zaman ekinin “tı, ti, tu, tü” gibi çok şekillerinin var olması ünsüz benzeşmesi kuralındandır. Aşağıda benzeşme kuralından dolayı çok şekilli olarak bulunan bazı ekleri sıraladık. Sözcüklerde bu eklerle sıkça karşılaşacaksınız:
-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü (Görüşen geçmiş zaman eki) – Seçtik
-dan, -den, -tan, -ten (Ayrılma hali eki) – Yataktan
–da, -de, -ta, -te (Bulunma hali eki) – Kitapta
-ca, -ce, -ça, –çe (Eşitlik hali eki) – Açıkça
-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Bildirme eki) – Okumaktır
-cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü (İsimden isim yapma eki) – Simitçi
-ca, -ce, -ça, -çe (İsimden isim yapma eki) – Farsça
-daş, -taş (İsimden isim yapma eki) – meslektaş
-cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, -çul, -çül (İsimden isim yapma eki) – etçil
-gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü (Fiilden isim yapma eki) – atkı
-gan, -gen, -kan, ken (Fiilden isim yapma eki) – Yapışkan
-gaç, -geç, -kaç, -keç (Fiilden isim yapma eki) – Kıskaç
-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Fiilden isim yapma eki) -Biriktirmek
-dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük (Sıfat fiil eki) – Geçtiğim yollar
NOT: Rakamlar ve özel isimlere gelen eklerde de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.
Örnek:
1985’de Sivas’da doğdum. (Yanlış)
1985’te Sivas’ta doğdum. (Doğru)
Ünsüz Yumuşaması
Sözcük köklerinin, gövdelerinin veya bazı ekleri almış hallerinin sonunda bulunan “p, ç, t, k” sessiz harflerinin yanına ünlü harfle başlayan bir ek geldiğinde “p, ç, t, k” sesleri yumuşayarak “p sesi b’ye”, “ç sesi c’ye”, “t sesi d’ye”, “k sesi g, ğ’ye” dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması adı verilir.
Ünsüz Yumuşaması Örnekleri
Sonu “p” ile biten kelimelere örnekler:
Kasap – ı = Kasabı (Ünsüz yumuşaması)
Dolap – ım = Dolabım
Cevap – ımı = Cevabımı
Sebep – ini = Sebebini
Rakip – ine = Rakibine
Hesap – ı = Hesabı
Takip – e = Takibe
Sahip – inden = Sahibinden
Muhatap – ınız = Muhatabınız
Talep – in = Talebin
Mahcup – uz = Mahcubuz
Kitap – a = Kitaba
Nasip – im = Nasibim
Sonu “ç” ile biten kelimelere örnekler:
Ağaç – ı = Ağacı (Ünsüz yumuşaması)
İlaç – ımı = İlacımı
Yamaç – a = Yamaca
Demeç – i = Demeci
Kireç – i = Kireci
Topaç –ım = Topacım
Dalgıç – a = Dalgıca
Başlangıç – ında = Başlangıcında
Süzgeç –in = Süzgecin
İnanç – ım = İnancım
Sevinç – ini = Sevincini
Yırtmaç – ı = Yırtmacı
Sonu “t” ile biten kelimelere örnekler:
Yoğurt – un = Yoğurdun (Ünsüz yumuşaması)
Tokat – ı = Tokadı
Taklit – ini = Taklidini
Senet – iniz = Senediniz
Umut – unu = Umudunu
İnat – ını = İnadını
Geçit – e = Geçide
Kanat – ına = Kanadına
Sonu “k” ile biten kelimelere örnekler:
Kelebek – e =Kelebeğe (Ünsüz yumuşaması)
Ekmek – i = Ekmeği
Kirpik – inde = Kirpiğinde
Tüfek – e = Tüfeğe
Kazak – ım = Kazağım
Sağlık – ınız = Sağlığınız
Bayrak – ımız = Bayrağımız
Kayık – a = Kayığa
Yaprak – ın = Yaprağın
Kitaplık – a = Kitaplığa
Gözlük – üm = Gözlüğüm
Sözlük – e = Sözlüğe
Kaşık – ı = Kaşığı
NOT: Özel isimlerde yumuşama yapılmaz ve yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı alıntı kelimelerde de ünsüz yumuşaması meydana gelmez.
Örnekler:
Doğru Yanlış
Mehmet’e Mehmed’e
Yozgat’a Yozgad’a
Cumhuriyete Cumhuriyede
hukuku hukuğu
devlete devlede
sanata sanada
milletin milledin
NOT: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olurken bazıların ünsüz yumuşaması meydana gelmez.
Örnekler:
Doğru Yanlış
Sütü südü (Ünsüz yumuşaması olmaz)
Çöpü Çöbü
Sapı Sabı
Koçum Kocum
Keki Kegi
Atın Adın
Topa Toba
Saçın Sacın
Doğru Yanlış
Kalbim Kalpim (Ünsüz yumuşaması olur)
Ucu Uçu
Göğü Gökü
Dibi dipi
Kabı Kapı (tencerenin kabı)
Bir öğretmen arkadaşımızın, daha çok ilköğretim düzeyindeki arkadaşlarımıza hitap eden ünsüz benzeşmesi ve yumuşaması ile ilgili konu anlatımını inceleyebilirsiniz.
Ünsüz Türemesi
- Dilimize Arapçadan girmiş bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında eki alan sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir. Buna “ünsüz türemesi” denir.
Ünsüz Türemesi Örnekleri:
Sır – ını = Sırrını (Sır kelimesinin son harfi “r” ünlü ile başlayan bir ek aldığı için ünsüz türemesi meydana gelmiştir.)
Hak – ım = Hakkım
Tıb – i = Tıbbi
Şık – ını = Şıkkını
Af – ı = Affı
Had – imi = Haddimi
Red – ine = Reddine
Rab – ine = Rabbin
Zam – ı = Zammı
- Bazı sözcükler “etmek, olmak, eylemek” gibi yardımcı fiillerle birlikte kullanıldıklarında sözcüğün sonundaki ünsüz harfte türeme meydana gelir. Bir isim ve bir yardımcı fiille birlikte kullanılan ve ünsüz türemesi meydana gelen bu sözcükler bitişik yazılır.
Örnekler:
Af – etmek = Affetmek
His – etmek = Hissetmek
Ret – eylemek = Reddeylemek
Hal – olmak = Hallolmak
Zan – etmek = Zannetmek
Ünsüz Düşmesi
- Sonu “k” ünsüz harfi ile biten sözcüklere “–cık, -cik, -cuk, -cük, -cek” küçültme eklerinden biri geldiğinde sözcüğün sonundaki “k” harfi ünsüz düşmesine uğrar.
Ünsüz Düşmesi Örnekleri
Ufak – cık = Ufacık
Küçük – cük = Küçücük
Alçak – cık = Alçacık
Minik – cik = Minicik
Büyük- cek = Büyücek
Sıcak – cık = Sıcacık
Yumuşak – cık =Yumuşacık
- Sonu “k” ünsüzü ile biten bazı sözcüklere “-l,-mse” yapım eki getirildiğinde sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer.
Örnekler:
Yüksek – l – mek = Yükselmek
Alçak – l – mak = Alçalmak
Küçük – l – mek = Küçülmek
Ufak – l – mak = Ufalmak
Küçük – mse – mek = Küçümsemek
- Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi meydana gelebilir.
Örnekler:
Ast – teğmen = Asteğmen
Üst – teğmen = Üsteğmen